خواص گیاه اسفرزه | گیاهی که لازم است در هر خانه ای باشد

گیاه اسفرزه | گیاهی که لازم است در هر خانه ای باشد

گیاه اسفرزه، اسپرزه یا بارهنگ تخم مرغی چندان شناخته شده نیست و استفاده از آن نیز مانند بسیاری از گیاهان رواج چندانی ندارد. مگر آنهایی که سروکارشان بهداروخانه های گیاهی و عطاری های سنتی افتاده باشد.

یکی از شناخته شده ترین کاربردهای گیاه اسفرزه خواص موثر آن برای لاغری و کاهش وزن است. اما تمام ویژگی های این گیاه پرمنفعت به همینجا خلاصه نمی شود و از خواص فراوان دیگری نیز برخوردار است.

اول افرزه را بهتر بشناسیم

بارهنگ تخم‌مرغی، گیاه اسفرزه، اسپرزه  که نام علمی آن Plantago ovata است نام یک گونه از سرده کک‌علفیان است که در ایران از جمله در بلندی‌های بالای ۲۵۰۰ متر در استان کهگیلویه و بویراحمد می‌روید.

در زبان بلوچی به گیاه اسفرزه دانیچک می‌گویند و این گیاه در بلوچستان ایران و پاکستان به وفور رشد می‌کند که بلوچها تخم گیاه اسفرزه را جهت رفع اسهال با ماست مخلوط کرده و به خورد بیمار می‌دهند که بسیار مؤثر است.

گیاه اسفرزه علفی و یکساله، بدون ساقه یا دارای ساقه‌های کوتاه و برگ‌های باریک، دراز و نوک تیز با سه رگبرگ سراسری در جهت طول برگ، گل‌های کوچک آن به صورت سنبله‌های استوانه‌ای یا تقریباً مدور به طول ۵/۱ تا ۳ سانتی‌متر در راس دمگل ظاهر می‌شوند.

محتوی دانه‌هایی به رنگ قهوه‌ای مایل به زرد هستند. ارتفاع گیاه اسفرزه به ۱۰ تا ۳۵ سانتی‌متر می‌رسد. میوه گیاه اسفرزه  پوشینه، شکوفا، دو خانه و محتوی معمولاً یک‌دانه کوچک، لغزنده و به رنگ قهوه‌ای در هر خانه‌است.

گیاه اسفرزه به حالت خودرو روی چمن‌های خشک، چراگاه‌ها، مزارع رها شده، علف زارها، کنار راه‌ها و جویبارها و بیابان‌های بایر دیده می‌شود.

گیاه اسفرزه در مرحله رویش بیشتر به آب و هوای خشک و سرد نیاز دارد ولی در طول دوره رسیدن بذر و برداشت نیاز به هوای خشک و آفتابی دارد.

کاشت تا برداشت تکثیر بوسیله دانه و در زمین‌های شنی قابل نفوذ، شخم زده و عاری از علف‌های هرز صورت می‌گیرد. برای این کار ابتدا، شیارهایی به عمق ۴ تا ۵ سانتی‌متر و به فواصل ۶۰ سانتی‌متر، در زمین ایجاد می‌کنند.

سپس دانه‌های گیاه اسفرزه را هنگام بهار در این شیارها می‌کارند و نیز غلتک ملایمی بر روی آن‌ها می‌زنند، تا دانه‌ها از قشر نازک خاک پوشیده گردند.

معمولاً پس از نمو دانه‌ها و پیدا شدن گیاه اسفرزه جوان، فاصله آن‌ها را از یکدیگر به نحوی زیاد می‌کنند که هر پایه از دیگری لااقل ۱۰ تا ۱۵ سانتی‌متر فاصله داشته باشد. مقدار بذر مورد نیاز ۵ تا ۷ کیلوگرم در هکتار است.

طول مدت جوانه زنی ۷ تا ۱۰ روز می‌باشد. گیاه اسفرزه احتیاجات آبی متوسطی دارد، ۵ تا ۶ آبیاری سبک به دلیل سیستم ریشه‌ای کوچک در طول دوره رویش برای گیاه اسفرزه کافی است، آبیاری دوم باید با یک وقفه ۱۰ تا ۱۵ روزه صورت گیرد.

احتیاجات غذایی گیاه اسفرزه پایین است، ۵۰ تا۷۰ کیلوگرم در هکتار کود از ته در دو نوبت، ۲۰ تا ۳۰ کیلوگرم در هکتار کود فسفره و ۲۵ تا ۳۵ کیلوگرم در هکتار کود پتاس برای رشد گیاه کافی است.

۶۰ روز پس از کاشت بذر گیاه اسفرزه به گل می‌رود و ۸ تا ۱۷ روز بعد آماده برداشت است. هنگامی که سنبله‌ها به رنگ قهوه‌ای مایل به قرمز در آیند و برگ‌های پایینی خشک شوند و بیفتند و برگ‌های بالایی قهوه‌ای رنگ گردند بهترین زمان برداشت است.

خواص اسفرزه از دید طب سنتی

گیاه اسفرزه از گیاهان دارویی است که از دیرباز مورد استفاده قرار گرفته است. گیاه اسفرزه علفی و یکساله و با ارتفاع 10 تا 35 سانتی متر است.

میوه گیاه اسفرزه پوشینه، شکوفا، دوخانه با محتوای یک دانه کوچک و لغزنده به رنگ قهوه ای است. این گیاه خودرو روی چراگاهها، علف زارها، مزارع رها شده کنار راه و جاده‌ها و بیابان های بایر رشد می کند.

دانه های گیاه اسفرزه با ده درصد موسیلاژ در اثر هیدرولیز، تولید دگزیلوزان، آرابینوز، د – گالاکتوز، د – گالاکتورونیک اسید می کند، علاوه بر ان دارای پروتئین، املاح معدنی و روغن ثابت می باشد.

نامهای دیگر اسفرزه

نام های دیگر گیاه اسفرزه، اسپرزه، اسبرزه، شکم پاره،اسفیوس، اسپغل، قارنی یاروق، اسپغول، اسفیدش، حشیشه، البراغیث، سفیدخوش، قارنی یارخ، بذر قطور، تبکو، برغوشی و بذر قطونا می باشد.

مزاج گیاه اسفرزه

در طب سنتی طبیعت گیاه اسفرزه سرد و تر شناخته شده است. نوع سفید رنگ گیاه اسفرزه مرغوبتر است و در آب ته نشین می شود.

این گیاه نیز مانند خاک شیر و تخم شربتی دارای لعاب است که موجب رفع تشنگی و یبوست می شود.

کاهش وزن

دمنوش گیاه اسفرزه برای لاغری و کاهش وزن مناسب است. افرادی که دچار اضافه وزن هستند می توانند پسیلیوم گیاه اسفرزه  را با یک فنجان آب گرم و لیمو مخلوط کرده و قبل از غذا میل کنند.

البته استفاده از مخلوط دانه های گیاه اسفرزه با آب و مصرف آن به صورت ناشتا هم باعث لاغری و کاهش وزن می شود.

گیاه اسفرزه برای بانوان

در طب سنتی از خیساندن گیاه اسفرزه و عناب در آب، برای شستشوی واژن استفاده می شود تا در رفع خارش کمک کند. علاوه بر این اسفرزه برای درمان عفونت های رحم مفید است.

از دم کرده گیاه اسفرزه و نوشیدن آب آن می توان برای سوزاک ( بهترین دارو برای درمان سوزاک) استفاده کرد زیرا خاصیت مدر دارد.

اسفرزه برای یبوست

در آمریکا از اسفرزه برای تهیه داروهای ملینی چون Metamucil استفاده می شود زیرا اسفرزه ملین خوبی است. دانه های اسفرزه بسیار سخت هستند و معمولا در بیشتر مناطق دنیا رشد می کند.

گیاه اسفرزه در ردیف مفیدترین، موثرترین و بی ضررترین و در عین حال ملایم ترین ملینهای گیاهی است که از قرنها پیش برای درمان یبوست استفاده می شد.

تقریبا 30 درصد پوشش دانه اسپرزه از یک ماده جاذب آب به نام موسیلاژ تشکیل شده است که پس از خیس شدن در آب، لعاب دار می شود.

هر دانه تقربا 10 برابر حجم پیدا می کند و مانند لعاب ژلاتینی می شود که منبعی شفابخش برای بیماری یبوست می باشد.

تحقیقات نشان می دهد که مصرف یک قاشق مرباخوری تخم اسفرزه، 3 بار در روز و نوشیدن حداقل دو لیوان آب ولرم همراه با آن تاثیر بسیاری در تخلیه و رفع یبوست دارد.

علاوه بر این اسفرزه در کاهش درد و رفع خارش بیماریهای کولون و رکتوم و قطع خونریزی بواسیر نیز موثر می باشد.

اما اگر پس از مصرف اسفرزه به مقدار کافی آب نوشیده نشود، روده‌ها ورم می کند زیرا آب موجود در مدفوع جذب شده و نتیجه معکوسی رخ می دهد. بنابراین نوشیدن آب کافی نباید فراموش شود.

یبوست در زنان باردار نیز رواج دارد اما نباید از گیاهان ملین مانند اسفرزه استفاده شود. برای رفع این عارضه باید از سایر خوراکی های غنی از فایبر و الیاف گیاهی مانند سبزیها، دانه های غلات، نان سبوس دار و … استفاده کنند.

همچنین برای رفع یبوست کودکان زیر دو سال نباید از گیاه اسفرزه استفاده نمود.

خواص لعاب اسفرزه ( پسیلیوم ) برای زیبایی پوست و مو

گیاه اسفرزه تنها برای مصارف دارویی و پزشکی مورد استفاده قرار نمی گیرد. این فیبر طبیعی را می توان به عنوان ماسک زیبایی نیز استفاده نمود که از پوست و موی شما محافظت کند.

ماسک اسفرزه برای پوست و مو

اسفرزه دارای خواص فوق العاده برای از بین بردن جوش های صورت است. برای تهیه ماسک خانگی، دانه های نرم گیاه اسفرزه را با شیر و عسل ترکیب کنید تا به پوست و موی شما درخشندگی دهد.

برای تقویت موی سر نیز می توان از اسکراپ طبیعی گیاه اسفرزه به عنوان شامپوی گیاهی استفاده کنید.

اسفرزه برای دوران بارداری و شیردهی

تا کنون از عوارض مصرف گیاه اسفرزه بر روی زنان باردار و شیرده اطلاعاتی منتشر نشده است. بنابراین توصیه می شود که خانمها در دوران بارداری و شیردهی از این گیاه دارویی استفاده نکنند.

بهترین زمان و طریقه مصرف اسفرزه

با ترکیب 2 قاشق چای خوری اسفرزه، شیر، عسل یا آبمیوه می توان از آن استفاده کرد. معمولا از دانه های لعاب دار اسفرزه همراه با آب گرم به صورت ناشتا استفاده می شود که برای رفع یبوست یک گزینه درمانی بسیار مفید می باشد.

مقدار مناسب برای مصرف اسفرزه در روز

طبق تحقیقات انجام شده مصرف 7.9 گرم گیاه اسفرزه در روز در درمان بیماری کرون مناسب و مفید است. همچنین مصرف 5 گرم اسفرزه دو بار در روز برای کاهش قند خون در افراد مبتلا به دیابت نوع 2 بسیار موثر است.

خواص و فواید اسفرزه در طب سنتی

خوردن دانه های لعاب دار گیاه اسفرزه موجب تسکین حرارت و تشنگی می شود.

برای رفع سر درد می توان از کوبده اسفرزه به همراه گلاب استفاده کرد و همچنین کوبیده اسفرزه با روغن بنفشه برای رفع سردردهای گرم و رفع خشکی دماغ و اعصاب مفید می باشد.

این ترکیب برای رشد و نرم شدن موها و جلوگیری از دوشاخه شدن آن موثر است. برای مشاهده نتایج آن بر روی مو، باید این ضماد را چند روز مداوم استفاده کنید.

یک قاشق شربت خوری گیاه اسفرزه را در یک فنجان آب جوش بریزید و سپس همراه نبات، 3 بار در روز میل کنید. این شربت برای درمان اسهال خونی ف جلوگیری از خونریزی زیاد و قاعدگی سخت جلوگیری می کند.

اسفرزه را بو داده و هر روز میل کنید تا اسهال های مزمن و طولانی درمان شود.

اسفرزه برای تبهای گرم، غلیان خون و ناراحتی و خشونت سینه و حلق و زبان و سردرد و زخم روده و رفع یبوست روده‌ها که منشاء آن علل صفراوی یا عوارض حاصله از خوردن داروهای گرم است بسیار مفید می باشد.

در تمام موارد فوق لعاب آن به تنهایی و با مخلوط با روغن بادام شیرین خورده می شود.

گیاه اسفرزه را با عناب در آب خیس کنید و آب آن را به صورت ناشتا میل کنید. همچنین برای شستشوی بدن نیز می توان از آب آن استفاده کرد. این روش برای رفع خارش واژینال بسیار مفید است.

نوشیدن آب کی در آن 20 گرم اسفرزه جوشانده شده است به مدت 4 روز می تواند سنگ کلیه را دفع کند.

اسفرزه را با 100 گرم تخم شربتی و 100 گرم خاکشیر ترکیب کرده و هر روز یک قاشق سوپخوری از آن را در 2 لیوان حل کرده و بنوشید. این ترکیب برای رفع خارش پوست و افزایش اشتها و تصفیه خون مفید است.

گل ختمی کوبیده را با لعاب گیاه اسفرزه مخلوط کرده و بر پیشانی بگذارید تا سردرد ناشی از نور خورشید را تسکین دهد.

اسفرزه را در اب بریزید و اجازه دهید تا مدتی باقی بماند. به جای نوشیدن آب می توان از آب اسفرزه تهیه شده میل کنید.

جرعه جرعه نوشیدن آن برای رفع گرفتگی صدا که از گرمی و حرارت ایجاد شده است مفید می باشد.

این مایع برای کاهش درد و رفع خارش و قطع خونریزی بواسیر بیسار مفید است.

ضماد لعاب اسفرزه را می توان با سرکه و روغن گلسرخ مخلوط کرده و برای استعمال خارجی جهت درد مفاصل گرم، نقرس و نرم کردن ورمهای بخصوص ورمهای پشت گوش استفاده نمود که بسیار نافع است.

قرقره کردن لعاب اسفرزه و نوشیدن جرعه جرعه از آن، گلو درد را درمان می کند. نگه داشتن آب اسفرزه در دهان، موجب از بین رفتن برفک، تاول، سوختگی و زخم های دهان می شود.

گیاه اسفرزه را کوبیده و با سرکه، خمیر کنید. این ضماد را برای درمان سالک، هر روز صبح و شب بر روی موضع قرار دهید.

گیاه اسفرزه را با شیر مادر دختر دار، خمیر کنید. این ضماد برای درمان خنازیر (غده های سخت که در گردن و زیرگلو پیدا می شود) مفید است.

تذکر مهم

در مصرف خوراکی هرگز نباید تخم گیاه اسفرزه کوبیده شود، زیرا اگر کوبیده شود و خورده شود خطرناک است.

مصرف تقریبا 40 گرم تخم گیاه اسفرزه کوبیده شده منجر به سرد شدن بدن، تخدیر، تنگی نفس، آشفتگی و سرانجام منجر به غش و توقف نبض و پس از مدتی احتمالا موجب مرگ می شود.

بنابراین در این شرایط از داروهای تهوع آور مانند آب عسل و نمک و یا سایر داروها استفاده کنید.

تداخل دارویی اسفرزه

مصرف مکمل اسفرزه ممکن است در جذب برخی از داروها مانند داروهای ضد صرع، ضد دیابت، ضد افسردگی، برخی از داروهای قلبی و کاهش چربی خون اختلال ایجاد می کند. در صورت مصرف داروهای خاص نباید از مکمل های گیاه اسفرزه استفاده نمود.

عوارض جانبی اسفرزه

مصرف بیش از اندازه گیاه اسفرزه موجب درد شکم،حالت تهوع، تنگی نفس و جوش پوستی می شود.

اگر بعد از مصرف گیاه اسفرزه دچار تپش قلب، سرگیجه یا خون در مدفوع شدید بلافاصله مصرف آن راقطع کرده و به پزشک مراجعه نمائید.

کسانی که دچار مشکلاتی مانند درد معده، نفخ و گاز معده هستند باید مصرف گیاه اسفرزه را در مقادیر کمتر شروع کنند.

در صورت ابتلا به بیماری های کلیوی، قبل از مصرف اسفرزه، با پزشک خود مشورت نمائید.

نگهداری اسفرزه

در صورت پودر کرن دانه های اسفرزه، حدکثر تا 24 ساعت بعد باید آنها را استفاده کنید.

اسفرزه برای نوزادان و کودکان

اسفرزه در نوزادان و کودکان می تواند موجب خفگی شود، بنابراین از مصرف اسفرزه برای آن‌ها خودداری کنید.